تاریخ شهر تهران؛ از آغاز تا شکل‌گیری به عنوان پایتخت ایران

بسیاری از افراد به‌طور عمومی تاریخ شهر تهران را با دوران قاجاریان مرتبط می‌کنند، و این نگرش به نسبت درستی نیست؛ زیرا بسیاری از ساختمان‌های باستانی که هنوز هم در تهران به چشم می‌خورند، به دوران قاجاریان بازمی‌گردند. به عبارت دیگر، سازه‌هایی مانند کاخ زیبای گلستان، کاخ صاحبقرانیه، باغ سرسبز فردوس و مناطقی همچون عودلاجان و بازار تهران در دوران قاجار شکل گرفته و ساخته شدند. بنابراین، تصویر عمومی از تاریخ تهران به دوران قاجاریان محدود شده است. اما آیا این همه تاریخ تهران است؟
با افسون متأسفانه بسیاری از مردم به طرز صحیحی شناخت ندارند که تهران، قبل از دوران قاجار و حتی در ۳۵۰۰ سال پیش نیز محل اقامت و زندگی بشر بوده است. کاوش‌ها و کشف‌های انجام شده در منطقه مولوی تهران نشان می‌دهد که تاریخ تهران به حداقل هفت هزار سال قبل بازمی‌گردد. این به این معنی است که تاریخ تهران به حداقل هفت هزار سال پیش بازمی‌گردد. در این مطلب از مجله گردشگری ناب تریپ، تاریخ تهران و فرایند شکل‌گیری این شهر بزرگ که اکنون پایتخت گسترده ایران است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تاریخ شهر تهران از منظر جغرافیایی

شهر تهران در منطقه جنوبی کوه‌های البرز واقع شده است. در گذشته، تهران به عنوان یک روستا در حومه شهر ری شناخته می‌شد. اقلیم تهران به‌طور کلی دارای بارش کم و اقلیم نیمه‌خشک است. در زمان‌هایی که تهران هنوز یک روستای کوچک بود، توسعه و گسترش آن به مرور زمان و با تأثیر و تصمیمات افراد و پادشاهان در دوره‌های مختلف رخ داد.

تاریخ شهر تهران با حضور بسیاری از پادشاهان مرتبط است. این شهر با سپری شدن زمان و تحت حکومت پادشاهانی مانند شاه طهماسب، شاه عباس صفوی، کریم خان زند در سلسله زندیه، و در دوره قاجار با آقامحمدخان قاجار و ناصرالدین شاه قاجار، به طور چشمگیری گسترش یافت.

این پادشاهان همراه با سایر پادشاهان ایران در دوره‌های تاریخی مختلف، به‌طور فراوان به توسعه و پیشرفت تهران اهمیت دادند و در ادامه این مقاله به طور مفصل به این مسئله خواهیم پرداخت.

تأثیر پادشاهان ایران در تاریخ شهر تهران

در گذشته، تهران به عنوان یک تفرجگاه برای پادشاهان قدیمی در نظر گرفته می شد. اما در طول زمان، تهران از یک تفرجگاه به پایتخت کشور تبدیل شد. در ادامه، به بررسی ابعاد مختلف تاریخ شهر تهران می‌پردازیم.

شاه طهماسب صفوی و نقش او در تاریخ تهران

شاه طهماسب صفوی، پس از جنگ با ازبکان، در سفر خود به پایتخت آن زمان، یعنی قزوین، به شهر تهران نیز سر زد. او از تعریفات و شنیده هایی که درباره شهر تهران شنیده بود، به این شهر علاقه مند شد. وجود آرامگاه «سید همزه» جد صفویان در شهر ری، یکی از دلایل اصلی علاقه او به این شهر بود.

با توجه به حملات مکرر دزدان راهبه به این منطقه، شاه طهماسب دستور ساخت حصاری با ۴ دروازه به نام دروازه قزوین، دروازه شمیران، دروازه عبدالعظیم و دروازه دولاب صادر کرد که تا دوره ناصرالدین شاه قاجار استقامت داشت.

ساخت بازار تهران نیز از دیگر اقدامات شاه طهماسب بود که اکنون همچنان به عنوان یکی از مراکز خرید معروف تهران شناخته می شود.

شاه عباس صفوی و نقش او در تاریخ تهران

شاه عباس صفوی دستور داد چنارهایی در شهر تهران کاشته شود و این باغ‌های چنار با نام “چهارباغ” شناخته می‌شدند. این اقدام به گونه‌ای بود که تهران به عنوان “چنارستان” شهرت یافت.

با کاشت چنارها، شاه عباس صفوی به منظور زیباسازی شهر و ایجاد محیطی سبز و آرامش بخش، اقدامی بزرگ برای توسعه تهران انجام داد. این درختان بزرگ و سبز، زیبایی طبیعتی به شهر افزودند و به تهران طابعی خاص و منحصر به فرد بخشیدند.

با کاشت چنارها، تهران به عنوان “چنارستان” شهرت یافت و این عنوان به معنای وجود باغ‌ها و باغچه‌های چنار در سرتاسر شهر بود. این بومیان تهران را به عنوان یک شهر سبز و دارای محیط زیبا و طبیعی می‌شناختند.

کریم خان زند و نقش او در تاریخ تهران

در دوره حکومت زندیه، شهر تهران به اندازه کافی توجه و اهمیتی نداشت، اما کریم خان زند تصمیم گرفت مرکز قدرت نظامی خود را در شهر تهران برپا کند. او تصمیم داشت برای مقابله با محمدحسن خان، شهر تهران را به عنوان پایتخت خود انتخاب کند، اما در نهایت از این تصمیم منصرف شد.

کریم خان زند با قرار دادن مرکز سپاه خود در شهر تهران، سعی کرد نفوذ و تأثیر خود را در منطقه تقویت کند. با این تصمیم، او به توسعه و تقویت شهر تهران نیز تأکید کرد. هرچند که این تمرکز قدرت نظامی در تهران به عنوان مرکز زندیه، توجه بسیاری به توسعه شهر نداشت، اما نقش او در تاریخ تهران بوده است.

آغا محمد خان قاجار و نقش او در تاریخ تهران

در سال ۱۱۶۴ شمسی (۱۲۰۰ قمری)، یک برگ مهم از تاریخ تهران می‌نوشت؛ زیرا در این سال، شهر تهران به عنوان پایتخت دوره قاجار انتخاب شد. در این دوره از سلسله قاجاریه، به دلیل غرق شدن در جنگ‌ها، علاوه بر ساخت ارگ شاهی، اقدامات مهمی در پایتخت، مانند ساخت عمارت‌ها و کاروانسراها، صورت نگرفت.

آغا محمد خان قاجار، هنگامی که به عنوان شاه بر ایران حکمرانی می‌کرد، برخی از توجه خود را به توسعه و زیباسازی تهران اختصاص داد. اما به دلیل دست‌به‌گرفتن در جنگ‌ها و مسائل دیگر، اقدامات او در توسعه بناها و ساختمان‌های عمومی در تهران محدود شد.

فتحعلی شاه قاجار و نقش او در تاریخ تهران

در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار، فرستادگان ناپلئون به ایران سفر کردند و دربارهٔ این سفر، توصیفاتی ارائه کردند. به عنوان مثال، آنها تعداد جمعیت ایران را تخمین زده و حدود سی هزار نفر را اعلام کردند. ضمناً، آنها توجه ویژه‌ای به “مسجدشاه” (اکنون شناخته شده به عنوان مسجد جامع تهران) داشتند.

در دوران حکومت فتحعلی شاه، برخی از ساختمان‌ها به جا ماند که تاکنون در تاریخ تهران تأثیرگذار بوده‌اند. این ساختمان‌ها عبارتند از: برج نوش، کلیسای تاتووس (در جنوب ماکو)، قصر لاله زار و اغشاه.

ناصرالدین شاه قاجار و تأثیر او در تاریخ تهران

در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، تاریخ شهر تهران بسیاری از ساختمان‌های بزرگ را شاهد بود. این پیشرفت عظیم به دلیل وجود افرادی مانند امیرکبیر و تأسیس شفاخانه‌ی دولتی، مدرسه دارالفنون و کاخ صاحب قرانیه به وجود آمد.

همچنین در این دوره، خیابان ناصریه و لاله زار، که از قدیمی‌ترین و مشهورترین خیابان‌های تاریخ تهران هستند، ساخته شدند. اولین برج آسمان‌خراش تهران، به نام “شمس المعاره“، نیز از جمله ساختمان‌های مهم این دوره است. همچنین، در این دوره، نهاد بلدیه که برای تشکلات اداری شهر بود، برای نخستین بار تأسیس شد.

البته لازم است به این نکته در تاریخ تهران اشاره کنیم که پس از سقوط سلسله صفویه، شهر تهران به مدت پنج سال تحت تصرف افغان‌ها قرار داشت. این موضوع از موانع بزرگی برای پیشرفت شهر تهران بود.

توسعه تهران در دوره پهلوی

در دوره اول پهلوی، توسعه شهر تهران همچنان ادامه یافت و با دستور رضاخان، تهران جغرافیایی خود را گسترش داد و در نتیجه، دروازه‌هایی که در دوره شاه طهماسب در ورودی شهر ساخته شده بودند، تخریب شدند و مساحت شهر افزایش یافت.

علاوه بر این، در زمان حکومت رضاخان، خیابان ولیعصر، که یکی از خیابان‌های معروف و مهم قرار دارد، و دانشگاه تهران، که یکی از معتبرترین دانشگاه‌های کشور است، در شهر تهران ساخته شدند. به تدریج در این دوره، شرایط فراهم شد تا مردم بتوانند از سراسر کشور به تهران مهاجرت کنند و جمعیت شهر به طرز قابل توجهی گسترش یابد.

بررسی تاریخچه نام تهران

علت دقیق نامگذاری شهر تهران در متون تاریخی هنوز مشخص نشده است، اما دو فرضیه درباره آن وجود دارد:

فرضیه اول این است که به دلیل کمبود فضای مسکونی، خاندانی از طاهریان از خراسان به سمت کوهپایه‌های جنوبی البرز حرکت کردند و نام مکانی که سکنی گزیدند را در ابتدا “طاهران” نامگذاری کردند که به مرور زمان به “طهران” تغییر یافت.

فرضیه دوم این است که “ته ران” به معنای پایین دامنه کوه است. با تفسیر این معنا، این دو کلمه به مرور زمان به یکدیگر متصل شده و نام “تهران” را شکل داده‌اند. درباره ریشه این کلمه نیز اشاره شده است که آن به عطارد یا تیر مرتبط است. نام “تیرداد” نیز به شخصی مرتبط است که شهر تهران را تأسیس کرده و “تیران” نامی است که بر این منطقه استفاده شده و بعدها به “تهران” تبدیل شده است.